İran Azerbaycan'ında Mersiye Kültürü ve Muharrem Folkloru

Bu çalışmada “İşlevsel Teoriden” hareketle İran'daki Azerbaycan toplumu dini kimliği iki yönden yani klasik divan edebiyatının bir kolu olan Mersiye edebiyatı (seçilen örnek, Kenzü'l-Mesaib divanı) ve Muharrem ayının ayinleri incelenmektedir. Bu iki yön karşılıklı ve ayrılmaz bir ilişkiye sahiptir ve mütekabil olarak birbirlerini etkileyerek bir düşünce sistemi ve kültürel hafıza oluşturmaktadır. Ayrıca, Araştırmada Malinowski'nin İşlevsel Teorisi açısından, Azerbaycan toplumunun Muharrem ayında yas grupları çerçevesinde örgütlenip kurumsallaşması ele alınmıştır. Muharrem ayınıntörenlerinin yapısı ve özellikleri taşıdıkları işlevler açısından anlatılmıştır.
Kültürel belleğin birleştirici ve pragmatist-kuralcı ve biçimsel- etkileşimi sağlamak için üç koşul gereklidir: kaydetme, çağırma ve iletme; ya da şiirsel biçim, ritüel sunuş ve toplumsal katılım. Şiirin yapısı kimlik öğelerini kendi içinde muhafaza etmek için, hafıza tekniğinden faydalanır. Aynı zamanda bu bilgiler dil aktarımı için ses, vücut hareketleri, ritüel hareketleri ve mimik gibi sanatsal ve fiziksel eylemler biçiminde izleyiciye aktarılır. Yazısız kültürlerdeki kültürel belleğe, katılım dışında başka alternativ imkânı bulunmamaktadır (Assmann, 2001, s. 60).
Çalışmanın Giriş bölümünde üzerinde çalışılan konu, mevzuya uygun seçilen teoriler ve yöntemler, incelemenin amacı, önemi, kapsamı hakkında gerekli bilgiler verilmektedir. Araştırma esnasında ele alınan Mersiye edebiyatı, Kenzü'l-Mesaib divanı, Muharrem törenleri, Taziye gibi konular ve benzeri alanlar incelenmiştir.
Birinci bölümde matem ve Mersiye edebiyatın kökten incelemek amacıyla İslam öncesi Azerbaycan'ın sözlü edebiyatı yani bayati, ağı ve okşama söyleme geleneği ele alınmıştır.
İkinci bölümde ise Azerbaycan'ın Mersiye edebiyatı İslam'dan sonra ele alınarak ilk başta Mersiye edebiyatının tanımı, çeşitleri ve muhteva özellikleri incelenmiştir. Daha kapsamlı araştırmak için Arap, Fars, Anadolu ve ardından Azerbaycan edebiyatında ortaya çıkan Mersiye edebiyatı, diğer dil ve kültürlerden etkilenmesi ve bugünkü haline ulaşmasının arka planı kısaca incelenmiştir.
İran Türk Mersiye Edebiyatında Yaygın olan Kumrî'nin Kenzü'l-Mesaib Divanı başlığı taşıyan üçüncü bölümde, şair hayatı ve yaşadığı bölgeyi anlatıp, bu divanın seçim nedeni, özellikleri ve muhteva analizi ile Azerbaycan'daki Mersiye edebiyatına farklı ve yeni bir bakış açısı eklemek için bir girişimde bulunuldu.
Dördüncü bölümde ise Azerbaycan'da Muharrem Ayında Geçirilen Ritüeller başlığı ile aslında Azerbaycan halkının kültürel hafızasının pratik kısmı, Muharrem ayının yas töreni şeklinde ele alınmıştır. Bu bölümde Mersiye edebiyatı ile Muharrem ayının matem törenleri arasındaki olan karşılıklı ve ayrılmaz ilişki, Azerbaycan bölgesinde yapılan yas törenleri anlatılarak ele alınmıştır. Konuya daha bilgisel yaklaşmak için Ritüeller ve Tarihsel Hafızanın Oluşumu konusunda bahs edilmiş devamında dini ritüellerin yapısıve işlevleri anlatılmıştır, dini heyetler Muharrem törenlerinin çerçevesi ve temel direği olarak açıklanmıştır. Azerbaycan'a özel olan 13 farklı Muharrem töreninin yapısı, özellikleri ve halk dinin unsurları olarak hangi eski din ve düşüncelerin kalıntısı olma ihtimali tartışılmıştır.