Üç Muhit Bir Felsefe “Var İle Var Olmak”_{(15-17. Yüzyıl)}

Üç Muhit Bir Felsefe, yeni/var/oluşun özel-mekânları ile onların müşterek felsefelerini konu edinmektedir. Üç muhit, klasik dönem İslam felsefesine (Tasavvuf felsefesine, Osmanlı-Türk İslam felsefesine) ait örnek muhitlerdir. Onların felsefesi, “oluş” felsefesidir.

Oluş (kevn), kaynağı bakımından doğuş, çıkış ve türeyiş (südur, huruç, zuhur vb.) olmak üzere bir/tek kaynaklı; oluşum, toplaşım ve karışım (tekvin/mükevven, içtima ve imtizaç) olmak üzere çok kaynaklı oluştur. Oluşun etkin nedeni, “güçlü”dür. Güçlü (kudret veya kuvvet sahibi) oluş, ya iradeli yeni-oluştur, ya yeni-oluşumudur. Üç muhitin yeni-oluşu halvetî-oluş'tur. Onların deyimiyle “varoluş'tur (var ile var olmak)”. Oluş fiil, Varoluş, güçlü-fiildir. Güçlü-fiil, Sıfat, Hüviyet ve Hakikat olmak üzere üç adla anılmaktadır. Failleri ise Zât, Hû ve Hâk'tır.

Üç Muhit Bir Felsefe, bir bütün olarak iki bölüm ve bir sonuçtan oluşmaktadır. İlk bölümde, iki muhit (Mısri Muhiti ve Hisarardı-Askeri Muhiti) ile felsefeleri ele alınmakta; ikinci bölümde, Sandıklı-İbn Noktacı muhiti tanıtılmaktadır. Muhitlerin ilki, tarihsel açıdan şehirdeki halveti felsefenin bidayetini (15.yüzyıl) ve ortasını (16.yüzyıl); Hisardı-Askeri muhiti ise nihayetini (17.yüzyıl) oluşturmaktadır.